Μονή της Ζωοδόχου Πηγής ή Στέρνας στην Πύλη Δερβενοχωρίων
Η χριστιανική παράδοση των κατοίκων του οροπεδίου των Δερβενοχωρίων είναι συνυφασμένη με την πορεία της Μονής της Ζωοδόχου Πηγής ή αλλιώς Μονή της Στέρνας΄΄ , όπως είναι γνωστή στην περιοχή μας , που βρίσκεται στην θέση Φούσκενα της Πύλης και γενικότερα με τον Μοναχισμό που αναπτύχθηκε στην ευρύτερη περιοχή του Κιθαιρώνα και της Πάστρας κατά τον 11 αιώνα , από το Όσιο Μελέτιο τον Καπαδόκη ( 1035-1105) .
Ό Όσιος Μελέτιος φέρεται ως ο ιδρυτής της Μονής αυτής , καθώς πρόκειται για τον Ναό της Θεομήτορος που ανήγειρε με την Βοήθεια και Χρηματοδότηση του φίλου και προστάτη του , Αυτοκράτορα του Βυζαντίου , Αλέξιου Α΄ του Κομνηνού (1081-1118) , και κάνουν λόγο γι αυτό, οι σχεδόν σύγχρονοι με τον Όσιο Βιογράφοι του , Θεόδωρος ο Πρόδρομος η Πτωχοπρόδρομος και ο Επίσκοπος Μεθώνης Νικόλαος .
Ο κυρίως Ναός είναι σταυροειδής , εγγεγραμμένος μετά τρούλου της κατηηγορίας των Κωνσταντινοπολίτικων τετρακιονίων και η κάτοψη του αντέγραφε το καθολικό της Μονής του Οσίου Μελετίου . Δυστυχώς ο αρχικός Ναός κατέπεσε και οι κάτοικοι του χωριού περί το έτος 1890 μετέτρεψαν σε καινούργιο Ναό τον ευρύχωρο παλαιό νάρθηκα αφού πρόσθεσαν προς ανατολάς τρίπλευρη αψίδα ιερού και προς δυσμάς ψηλό προστώο .
κατά τον Ιστορικό Γεωργ. Τσεβά , όπως αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του η Ιστορία των Θηβών και Βοιωτίας , τα ερείπια της μονής της Στέρνας εχρησίμευσαν ως λατομείο πάσης ανεγειρόμένης η επισκευαζόμενης εκκλησίας της περιοχής μας, χαρακτηρίζοντας την Μονή ΄΄ως Μέγα Μοναστήριον περιώνυμον δια τα πλούτη του ΄΄ με κτήματα αυτής την Ραπντώσα το Δερβενοσάλεσι και την Φούσκενα ΄΄ .
Η Μονή της Ζωοδόχου Πηγής , παρά την εγκατάλειψή της και την ερήμωση της , εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα τον επισκέπτη . Η διάταξη των κτιρίων , η Αρχιτεκτονική τους , τα γλυπτά , το πολυσύνθετο του καθολικού , τα λεπτότατης τέχνης μαρμαροθετήματα της και οι διηγήσεις των κατοίκων για τον Πλούτο και την αίγλη της Μονής εκείνα τα χρόνια , δικαιολογούν την άποψη , ότι πρόκειται για Βασιλομονάστηρο - Βασιλικό κτίσμα των Κομνηνών , αν μάλιστα ληφθεί υπόψη και συνδυαστεί με το γεγονός ότι μέχρι σήμερα , πλησίον του Ναού υπάρχει περιοχή και ερειπωμένη εκκλησία , το τοπωνύμιο της οποίας είναι Κομνηνός , όπου κατά τις ανασκαφές εκεί , περί το έτος 1930 από τον καθηγητή κ. Ορλάνδο , βρέθηκαν έξι αρχαία χρυσά νομίσματα της ιδίας εποχής του αυτοκράτορα , τον οποίον η παράδοση θέλει να την επισκέφθηκε και ο ίδιος περί το 1106 όταν επισκέφθηκε και την Μονή Σαγματά , χαρίζοντας της πολύτιμα κειμήλια .
Η ζωοδόχος πηγή είναι κτισμένη πάνω στα ερείπια Ναού Ρωμαϊκών χρόνων με αρχαία λουτρά και ψηφιδωτά τα οποία μελέτησε και δημοσίευσε όπως προανέφερα ο Ακαδημαϊκός κ. Ορλάνδος .Το κτίριο του λουτρού χρονολογείται στον 13 αιώνα και βρίσκεται σήμερα σε πολύ χειρότερη κατάσταση από αυτήν που βρέθηκε κατά το 1926 όταν εντοπίστηκε για πρώτη φορά, εξαιτίας των δυσμενών καιρικών συνθηκών και βανδαλισμών που έχει υποστεί .Όπως φαίνεται στο σχέδιο της αξονομετρικής τομής της αρχικής του μορφής , είναι συνολικού εμβαδού 30.τετρ. μέτρων, ύψους 3.μετρων , τριμερές θολωτό με τον μεσαίος οίκο να διαθέτει τρούλο . Αν και οι πεσίσκοι του δεν είναι σήμερα ορατοί , διατηρούνται ακόμη τα κατακόρυφα κενά στους τοίχους που χρησίμευαν για την προσαγωγή ψυχρού νερού από την παρακείμενη πηγή , στον ψυχρό οίκο του λουτρού, είτε για την θέρμανση των δύο άλλων οίκων και των αερισμό των υποκαυστών .
Λέγεται ακόμη ότι ιδρύθηκαν από τον Άγιο στην ευρύτερη περιοχή 24 παραλαυρια με 10-12 μοναχούς το καθένα και αργότερα σύμφωνα πάντα με τον Βιογράφο του Αγίου , Θεόδωρο τον Πρόδρομο γίνεται λόγος για ανέγερση από τον ίδιο , ναού της Θεομήτορος λίγο βορειότερα προς την κατεύθυνση των Θηβών ,αυτή της ζωοδόχου πηγής στην Φούσκενα Πύλης Δερβενοχωρίων και η Μονή του Προφήτη Ηλία στο Τσατσαρι , όπου προϋπήρχε ναός , μετόχι της Μονής Σινά , όπου τιμούσαν την Αγία Αικατερίνη
Η ανέγερση της Μονής της Ζωοδόχου Πηγής σύμφωνα με την τοπική μας παράδοση
Τον 11ος αιώνα σε μια πραγματικά δύσκολη χρονική εποχή όπου η κοινωνία και ο μοναχισμός διακατέχονται από μία μεγάλη ηθική κατάπτωση και παρατηρείται στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο , αποστροφή προς την μοναχική Ζωή , εμφανίζεται στην περιοχή μας ο 'Όσιος , ως πρότυπο ηθικής και αγιότητας με πρώτο σταθμό του το Ναίδριο του Αγίου Γεωργίου, που βρίσκεται στο Δαριμάρι Δερβενοχωρίων, όπου μόνασε για οκτώ χρόνια σύμφωνα και με το Βιβλίο του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου κκ. Ιερωνύμου ΄΄ Χριστιανική Βοιωτία ΄΄ .
Η φήμη του πολύ γρήγορα περνά τα στενά γεωγραφικά του όρια και αρχίζουν σιγά -σιγά να συρρέουν πλήθη στην περιοχή , όπου έκπληκτοι παρακολουθούν την αγία και καθαρή ζωή του Αγίου , με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να ελκύονται από τις διδαχές του γέροντα και να ασπάζονται τέλος τον μοναχικό βίο, ώστε να ακμάζει και να αναβιώνει και πάλι ο Κοινοβιακός Μοναχισμός , σε μια εντελώς όμως διαφορετική μορφή , ένα διαφορετικό Κοινοβιακό σύστημα , αυτό που καθιέρωσε ο Άγιος μας , στην ευρύτερη περιοχή της Πάστρας και του Κιθαιρώνα .
Η παράδοση μας θέλει τότε τον Αυτοκράτορα (Αλέξιο τον Α΄) να στρατοπέδευσε στο οροπέδιο της Φούσκενας Πύλης όπου διήρχετο και ο πανάρχαιος Δρόμος Αθήνα-Φυλή Δερβενοχώρια -θήβα , να διανυκτερεύσει . Οι στρατιώτες του όμως λίγο βορειότερα κοντά στις πόρτες Πύλης παρατήρησαν φως σε μια σπηλιά ( σύμφωνα με διήγηση του Πατέρα Αθανάσιου Ιερέα της Πύλης και σήμερα των Σκούρτων υπάρχει σκήτη εκεί που λέγεται ότι ασκήτεψε ο Όσιος Μελέτιος ) και αμέσως κινήθηκαν προς το μέρος αυτό . Εκεί βρισκόταν ο Μοναχός Μελέτιος τον οποίον και παρουσίασαν στον Αυτοκράτορα , λέγεται ότι από θαύμα του Αγίου σιτίστηκαν οι Στρατιώτες και τα ζώα και στο σημείο αυτό , όπου υπάρχει πηγάδι σήμερα με τοπωνύμιο Κομνηνό , πιστεύεται ότι καθ υπόδειξη του γέροντα βρέθηκε το νερό .
Ο Άγιος έχοντας διορατικό χάρισμα γρήγορα εντυπωσίασε τον Αυτοκράτορα και αυτός για να τον ευχαριστήσει τον ρώτησε τι θέλει , ο Άγιος του είπε ότι θέλει σπίτι και αυτός για να θυμηθεί και να εκπληρώσει τον λόγο του , του έδωσε ως ενέχυρο το δακτυλίδι του .
Κάποια στιγμή όμως και ενώ είχε περάσει καιρός , έχοντας όλα γίνει ακριβώς όπως προλέγησαν από τον Άγιο και ο Αυτοκράτορας είχε επιστρέψει στην Βασιλεύουσα έχοντας όμως ξεχάσει την υπόσχεση του , η υγεία της Αυτοκράτειρας Άννας επιδεινώθηκε ( λέγεται από γέροντες του τόπου μας ότι μετά από γέννα , της είχαν πετρώσει τα στήθη - ίσως μετά την γέννηση του Ιωάννη Κομνηνού περί το έτος 1087 ) και εκείνος καλούσε γιατρούς , χωρίς όμως αποτέλεσμα . Τότε θέλει η παράδοση μας να εμφανίσθηκε εκεί ο Άγιος , ως κουρελής- ζητιάνος και ζήτησε να την δει .
Οι Φρουρά είπε στον Αυτοκράτορα ότι ζητούσε επίμονα να εισέλθει στο παλάτι λέγοντας ότι θα την γιατρέψει . Αν και τον απέπεμψαν πολλές φορές από την εμμονή του ο Άγιος κατάφερε τελικά να εισέλθει στην κλίνη όπου θεράπευσε την Αυτοκράτειρα και φεύγοντας άφησε στο προσκέφαλό της , το δακτυλίδι . Αμέσως ο Αυτοκράτορας το αναγνώρισε , θυμήθηκε την υπόσχεσή του και διέταξε να στείλουν αμέσως ζώα και μαστόρους για την ανέγερση της Μονής .
Προφορική παράδοση για την Λεηλασία της Μονής
Η μονή αυτή καταστράφηκε και λεηλατήθηκε από Φούστες Πειρατές περί το έτος 1622 και κατά άλλους το 1626 η δε 360 μοναχοί που υπήρχαν σε αυτήν σφαγιάστηκαν . Συγκεκριμένα οι πειρατές αυτοί αφού ξεμπάρκαραν στον Ωρωπό έφθασαν στην περιοχή μας αφού πρώτα λυμάνθηκαν την ευρύτερη της Τανάγρας Κάνουν λόγω για αυτό και ο Γεώργιος Τσεβάς ο καθηγητής κ. Ορλάνδος και ο Τοπικός Ιστορικός Ερευνητής Θανάσης Κυριάκος από το Κλειδί . Ο γάλλος περιηγητής SPON που επισκέφθηκε την Αττική πολύ αργότερα το 1675 γράφει ΄΄. οι κουρσάροι που αφάνισαν την Ελευσίνα ήταν χριστιανοί και ότι οι κάτοικοι έχουν φύγει γενικώς και δεν βλέπει κανείς παρά μόνο ερείπια , η ίδια κατάσταση προφανώς επικρατούσε και στις γύρω περιοχές ο ίδιος περιηγητής ερχόμενος από Βοιωτία προς Αθήνα σημειώνει ΄΄.. στην Χασιά μπήκαν πριν δύο μέρες χριστιανοί κουρσάροι και το γύμνωσαν .΄΄
Τότε θέλει η τοπική μας παράδοσή μας την Παναγία να κάνει βάρκα την πόρτα της εκκλησίας και να φανερώνεται απέναντι , στην Σαλαμίνα , όπου εξ αφορμής της ιδρύθηκε η μονή της Παναγίας της Φανερωμένης, η πόρτα αυτή βρίσκεται εκεί και σήμερα, με ανάγλυφα τα σημάδια από τα σπαθιά των βαρβάρων .
Στην συγκεκριμένη περιοχή και λίγο βορειότερα προς την τοποθεσία Πόρτες-Πύλης κοντά στο παλιό μονοπάτι υπάρχει το αρβανίτικο τοπωνύμιο ΄΄ Γκούρι η Μυρωδίς ΄΄ που μεταφράζεται στα Ελληνικά΄΄ πέτρα που μυρίζει΄΄ , λέγεται ότι εκεί ακούμπησε η πόρτα της εκκλησιάς και γι αυτό αναβλύζει και ευωδιάζει μύρο, την πέτρα αυτήν την θυμούνται οι κάτοικοι μέχρι πρόσφατα έως το έτος 1950 , η μορφή της ήταν τέτοια , που έδινε την εντύπωση ότι ήταν στον αέρα , κάποιοι κάτοικοι συγκεκριμένα τρία αδέλφια , ίσως από περιέργεια ή για να διαλύσουν τον μύθο την γκρέμισαν , με αποτέλεσμα να βρουν ανεξήγητα τραγικό θάνατο μέσα σε μία εβδομάδα .
Οι γέροντες της Πύλης λένε ακόμη ότι στο μαρμάροθετημένο Πηγάδι Νότια της Μονής , το νερό είναι υφάλμυρο από τότε και ακόμη ότι εκεί που σφαγιάστηκαν οι Μοναχοί Βορειοδυτικά της Μονής το χώμα είναι κόκκινο .
Πιστεύεται ακόμη ότι στον Ναό υπάρχουν υπόγεια δεδαλώδες Τούνελ που επικοινωνούσαν με τα κελλάκια των γερόντων , τα οποία χρησιμοποιούσαν οι Μοναχοί για κρύβονται να διαφεύγουν κατά τις ληστρικές επιδρομές .
Εντός του Ναού στο δάπεδο αυτής έχει αποκολληθεί πλακίδιο και στο σημείο αυτό την ημέρα της εορτής της Ζωοδόχου Πηγής αναβλύζει αγίασμα και στην μονή της φανερωμένης στην Σαλαμίνα υπάρχουν πολλά αντικείμενα της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής μεταξύ των οποίων και η εικόνα της Παναγίας
ΜΙΧΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ